Για τον αργεντίνο βάρδο Αταουάλπα Γιουπάνκι

****Ο φίλος του ιστολογίου, ο οποίος υπογράφει με το ψευδώνυμο "Καλοπροαίρετος", μάς έστειλε την παρακάτω ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συνεργασία. Τον ευχαριστούμε πολύ.

Ο Αργεντινός τραγουδοποιός Αταουάλπα Γιουπάνκι (Atahualpa Yupanqui, 1908-1992), μαζί με τη Χιλιανή Βιολέτα Πάρρα, θεωρούνται πρόδρομοι της μουσικής κίνησης nueva canción στην Αργεντινή, που γεννήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1960 στην Αργεντινή και τη Χιλή και σύντομα επεκτάθηκε στην Κεντρική Αμερική. Οι γνωστότεροι διεθνώς εκπρόσωποι αυτής της κίνησης είναι η Μερσέδες Σόσα, ο Βίκτορ Χάρα και το συγκρότημα Ίντι Ιλλιμάνι.

Βιογραφικά και εργογραφικά, καθώς και οπτικό και ακουστικό υλικό, μπορεί κανείς εύκολα να βρει στο διαδίκτυο. Θα περιοριστώ σε επιλεκτικές αναφορές, χρησιμοποιώντας στίχους και λόγια του.

Στα περισσότερα τραγούδια του έχει γράψει ο ίδιος στίχους και μουσική. Υπάρχουν μερικές συνεργασίες με τον Πάβλο δελ Σέρρο (Pablo del Cerro· πρόκειται για φιλολογικό ψευδώνυμο της συζύγου του), και λίγες ακόμα με τον Ρομίλδο Ρίσσο (Romildo Risso), όπως το Los ejes de mi carreta (Οι άξονες του κάρου μου):

Porque no engraso los ejes
me llaman abandona'o...
Si a mí me gusta que suenen,
¿pa' qué los quiero engrasa'os?
----------
Επειδή δεν λαδώνω τους άξονες
με λένε παραιτημένο...
Αν σε μένα αρέσει να ηχούν,
γιατί να τους θέλω λαδωμένους;

(Σε όλο το κείμενο, οι ελεύθερες –όχι λογοτεχνικές– αποδόσεις –όχι μεταφράσεις– από τα ισπανικά είναι δικές μου.)

Σε όλα τα τραγούδια του ακούγεται ο ίδιος με συνοδεία μόνο την κιθάρα του. Η άποψή του γι΄ αυτήν:

«La guitarra es para mí un poco el templo donde yo entro a rezar. Cuando yo necesito musitar mi salmo profundo, voy a la guitarra. (...) Respondo al reclamo interior, al "cascabel", como lo llamaba Ortega y Gasset: cuando se agita dentro de uno el cascabel, es cuando se necesita andar ese camino para ver qué rebaño lo anda buscando».
----------
«Η κιθάρα είναι για μένα κάτι σαν ναός όπου μπαίνω να προσευχηθώ. Όταν έχω ανάγκη να μουρμουρίσω έναν βαθύ ψαλμό, πηγαίνω στην κιθάρα. (...) Ανταποκρίνομαι στο εσωτερικό κάλεσμα, στο “κουδουνάκι”, όπως το ονόμαζε ο Ορτέγα υ Γκασσέτ (σ.σ.: Ισπανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος): όταν δονείται μέσα σε κάποιον το κουδουνάκι, είναι όταν έχει ανάγκη να βαδίσει αυτόν τον δρόμο για να δει ποιο ποίμνιο τον αναζητά».

Οι συνθέσεις του είναι μάλλον χαμηλόφωνες αργόσυρτες αφηγήσεις με συνοδεία περίτεχνης κιθάρας, βασίζονται μουσικά σε τοπικά φολκλορικά μοτίβα και περιγράφουν σκηνές από την αγροτική ζωή, έτσι δεν έχουν τον εξεγερτικό χαρακτήρα άλλων τραγουδιών της περιοχής και της εποχής, όμως τα περισσότερα έχουν σαφή πολιτική χροιά.

Campesino

Sagrado misión del hombre:
nieve, sol y sacrificio.
Morir sembrando la vida.
Vivir templando su grito.
Campesino, campesino,
Por ti canto, ¡campesino!
----------
Ιερή αποστολή του ανθρώπου:
χιόνι, ήλιος και θυσία.
Θάνατος, σπέρνοντας τη ζωή.
Ζωή, απαλύνοντας την κραυγή του.
Αγρότη, αγρότη,
για σένα τραγουδώ, αγρότη!

Ο ίδιος δεν θεωρούσε τον εαυτό του ποιητή:

«Dicen que lo que yo hago es poesía; vaya a saber: lo que procuro es incorporar mi voz a las viejas voces populares, en lo posible, imitándolas porque me encanta esa forma de decir del argentino que fue mi abuelo y el abuelo de mucha gente; esa levadura de pueblo de poquito antes de aparecer el siglo; eso procuro decirlo a mi manera».
----------
«Λένε ότι αυτό που κάνω είναι ποίηση· δεν ξέρω: αυτό που προσπαθώ είναι να ενσωματώσω τη φωνή μου στις γέρικες λαϊκές φωνές, όσο αυτό είναι δυνατό, και τις μιμούμαι γιατί με ευχαριστεί αυτός ο τρόπος ομιλίας του Αργεντίνου που ήταν ο παππούς μου και ο παππούς πολλών ανθρώπων· αυτή η μαγιά του χωριού λίγο πριν την αρχή του αιώνα· αυτό προσπαθώ να πω με τον τρόπο μου».

Και αλλού :

«Intento buscarla (ενν. la poesía) en los temas más sencillos, ya sean de adentro o de afuera, estado de ánimo o actitudes del campo. No soy ningún desesperado buscador de metáforas porque no las sé manejar y porque lo que importa no es que la gente diga: "mirá lo que dijo y cómo lo dijo", para mí eso casi es verguenza, lo que cuenta es fijar un acontecimiento del alma o de la tierra y, si es posible, con belleza. Si eso es poesía, muchas gracias, es poesía».
----------
«Προσπαθώ να την αναζητήσω (ενν. την ποίηση) στα πιο απλά θέματα, είτε είναι από μέσα είτε απ΄ έξω, ψυχική κατάσταση ή δραστηριότητες στον κάμπο. Δεν αναζητώ απελπισμένα μεταφορές γατί δεν ξέρω να τις χειρίζομαι και γιατί αυτό που έχει σημασία δεν είναι να πει ο κόσμος: “δες αυτό που είπε και πώς το είπε”, για μένα αυτό είναι σχεδόν ντροπή, αυτό που μετρά είναι η αποτύπωση περιστατικών της ψυχής ή της γης και, αν είναι εφικτό, με ομορφιά. Αν αυτό είναι ποίηση, ευχαριστώ πολύ, είναι ποίηση».

Η άποψή του για τα μηνύματα των θεραπόντων την τέχνη :

«Después vienen los otros, los que dicen: "Tengo mi mensaje" y han escrito dos zambas, una chacarera y una canción de protesta y a eso le llaman "mensaje". Eso es falso. Mensaje es una vida. Mensaje es Tagore, mensaje es Cristo, mensaje son setenta y cinco años de Chazarreta tocando danzas y nunca hablando de mensaje; pero lo dejó. Mensaje es Ricardo Rojas, es Martínez Estrada; a eso llamo yo mensaje. Cuando se serena el agua y se anda por el agua, ahí empieza a asomar el mensaje; mientras tanto, calladito».
----------
«Μετά έρχονται οι άλλοι, αυτοί που λένε: “Έχω το μήνυμά μου” και έχουν γράψει δύο σάμπας (αργεντίνικος χορός· να μη συγχέεται με τη βραζιλιάνικη σάμπα –samba–), μία τσακαρέρα (άλλος αργεντίνικος χορός) και ένα τραγούδι διαμαρτυρίας και αυτό το λένε ‘”μήνυμα”. Αυτό είναι λάθος. Μήνυμα είναι μια ζωή. Μήνυμα είναι ο Ταγκόρ, μήνυμα είναι ο Χριστός, μήνυμα είναι εβδομηνταπέντε χρόνια ο Τσαζαρρέτα (σ.σ.: Αντρές Τσαζαρρέτα, Αργεντίνος μουσικός και ερευνητής της παράδοσης, συνθέτης της Zamba de Vargas) να παίζει ντάνσας και ποτέ να μη μιλά για μήνυμα· αλλά το άφησε. Μήνυμα είναι ο Ρικάρντο Ρόχας (σ.σ. Αργεντίνος συγγραφέας και δημοσιογράφος), είναι ο Μαρτίνες Εστράδα (σ.σ.: Εσεκίελ Μαρτίνες Εστράδα, Αργεντίνος συγγραφέας, δοκιμιογράφος και κριτικός)· αυτό ονομάζω εγώ μήνυμα. Όταν ησυχάζει το νερό και περπατάς μέσα στο νερό, εκεί αρχίζει να προβάλλει το μήνυμα· στο μεταξύ, σιωπή».

Και αλλού:

Tú piensas que eres distinto, porque te llaman poeta,
y tienes un mundo aparte, más allá de las estrellas.

De tanto mirar la luna, ya nada sabes mirar.
Eres como un pobre ciego, que no sabe a dónde va.

Vete a mirar los mineros, los hombres en el trigal,
y cántale a los que luchan por un pedazo de pan.

Poeta de ciertas rimas: vete a vivir a la selva,
y aprenderás muchas cosas, del hachero y sus miserias.

Vive junto con el pueblo, no lo mires desde afuera,
que lo primero es el hombre, y lo segundo, poeta.
----------
Σκέφτεσαι ότι είσαι ξεχωριστός, γιατί σε λένε ποιητή,
και έχεις έναν κόσμο χωριστό, πιο πέρα από τ΄ αστέρια.

Κοιτάζεις τόσο το φεγγάρι, που πια δεν ξέρεις να βλέπεις τίποτα.
Είσαι όπως ένας φτωχός τυφλός, που δεν ξέρει πού πηγαίνει.

Πήγαινε να δεις τους ανθρακωρύχους, τους ανθρώπους στο αλώνι,
και τραγούδησε με αυτούς που αγωνίζονται για ένα κομμάτι ψωμί.

Ποιητή μερικών στίχων: πήγαινε να ζήσεις στον δρυμό,
και θα μάθεις πολλά πράγματα, από τον ξυλοκόπο και τα βάσανά του.

Ζήσε μαζί με τον λαό, μην τους βλέπεις από μακριά,
γιατί πρώτα είναι ο άνθρωπος, και ύστερα ο ποιητής.
(El poeta)

Συνθέσεις του έχουν γνωρίσει πολυάριθμες επανεκτελέσεις, εντός και εκτός Λατινικής Αμερικής. Ειδικά το Duerme negrito (που δεν είναι πρωτογενώς δικό του, αλλά διασκευή καριβιανού λαϊκού τραγουδιού), επιφανειακά νανούρισμα, σε δεύτερη ανάγνωση τραγούδι διαμαρτυρίας, ίσως και «ρατσιστικό από την ανάποδη» (ο διάβολος εμφανίζεται λευκός), το έχει τραγουδήσει πολύς κόσμος· για να μείνουμε μόνο στην Ελλάδα, το έχουν ηχογραφήσει –κατ΄ ελάχιστον– η Ζανέτ Καπούγια και η Αλίκη Καγιαλόγλου («Ζανέτ», 1981 και «Τραγούδια από την Ισπανία και τη Λατινική Αμερική», 1986 αντίστοιχα· στο άλμπουμ της Πέμης Ζούνη «Του κόσμου οι καληνύχτες», 2001, αναφέρεται, λανθασμένα, στον κατάλογο τραγουδιών· στην πραγματικότητα πρόκειται για διαφορετικό τραγούδι, το Drume negrita, γνωστότερου στην εκτέλεση της Βραζιλιάνας Marina de la Riva, παραλλαγή του πορτογαλόφωνου Drume negrinha, επίσης νανούρισμα, από τον Caetano Veloso), αν δε ισχύει φήμη που κυκλοφορεί, στο αναμενόμενο τον άλλο μήνα νέο άλμπουμ της Μερσέδες Σόσα, το τραγουδούν ντουέτο η 73χρονη πλέον «λα νέγρα» με την Σακίρα. (Ναι, αυτή η Σακίρα, η Κολομβιανή ποπ ντίβα.)

Μιλώντας για επανεκτελέσεις, προσωπικά με συγκινεί το Le tengo rabia al silencio από τη Μαρί Λαφορέ (Marie Laforêt).

Un día monté a caballo,
Y en la selva me metí,
Y sentí que un gran silencio
Crecía dentro de mí.

Hay silencio en mi guitarra
Cuando canto el yaraví,
Y lo mejor de mi canto
Se queda dentro de mí.
----------
Μια μέρα ανέβηκα στο άλογο,
και μπήκα στον δρυμό,
και αισθάνθηκα μια μεγάλη σιωπή
να μεγαλώνει μέσα μου.

Υπάρχει σιωπή στην κιθάρα μου
όταν τραγουδώ το γιαραβί (*),
και το καλύτερο από το τραγούδι μου
παραμένει μέσα μου.

(*) Το γιαραβί είναι μουσικό είδος που προέρχεται από το ινκαϊκό (χ)αράουι (harawi). Γεννήθηκε στο Περού και επεκτάθηκε και σε άλλες περιοχές των Άνδεων. Στην αρχική του μορφή είχε ελεγειακό χαρακτήρα· στη σύγχρονη έχει νοσταλγικό χαρακτήρα και πραγματεύεται θέματα αποχωρισμού ή χαμένου έρωτα. Ο ίδιος ο Γιουπάνκι είχε ιθαγενή ρίζα από τον πατέρα του –ο οποίος, σύμφωνα με τον Δον Άτα, είχε περιουσία «τρία άλογα και τρία κιβώτια βιβλία»–, κάτι που φαίνεται εύκολα από τα φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά.

Σε όλες του τις ηχογραφήσεις και ηχητικά ντοκουμέντα διακρίνεται ο χαρακτηριστικός zheísmo της διαλέκτου του Ρίο ντε λα Πλάτα (castellano rioplatense), σύμφωνα με τον οποίο τα ll, rr, αρχικά r και y προφέρονται ως δασύ ζ, π.χ. valle – βάζε, tierra – τιέζα, río – ζίο, yo – ζο.

Δεν μπορώ να ξεχωρίσω τις αγαπημένες μου συνθέσεις του Δον Άτα· ακριβέστερα, μου συμβαίνει ό,τι π.χ. με τους Μπητλς ή τον Τσιτσάνη : με ρωτάς το μεσημέρι, σου απαντώ, τα εξής πέντε· με ρωτάς το απόγευμα, σου απαντώ, τα εξής (άλλα) πέντε. Ενδεικτικά, μερικές ακόμα:

Canción para Pablo Neruda

Pablo nuestro que estás en tu Chile,
Gracias por la ternura que nos diste.
Por las golondrinas que vuelan con tus versos.
De barca a barca. De rama a rama.
De silencio a silencio.
----------
Πάβλο ημών ο εν τη Χιλή σου,
Ευχαριστούμε για τη στοργή που μας έδωσες.
Για τα χελιδόνια που πετούν με τους στίχους σου.
Από βάρκα σε βάρκα. Από κλαδί σε κλαδί.
Από σιωπή σε σιωπή.

Basta ya

¿Quién ha ganado la guerra
en los montes del Viet-Nam?
El guerrillero en su tierra
Y el yanqui en el cinema.
----------
Ποιος κέρδισε τον πόλεμο
στα βουνά του Βιετνάμ;
Ο αντάρτης στη γη του
και ο αμερικάνος στο σινεμά.

Η τελευταία είναι η μοναδική του ίσως σύνθεση στην οποία η συνήθως ηδύφωνη κιθάρα του ακούγεται οργισμένη και η συνήθως πράα φωνή του ακούγεται αγανακτισμένη. Η στροφή αυτή λέει, με άλλες λέξεις, ακριβώς τα ίδια με τους στίχους ανωνύμου : "Así se escribe la historia / de nuestra tierra, paisanos / en los libros, con borrones / y con cruces, en los llanos" (Έτσι γράφεται η ιστορία / της γης μας, πατριώτες / στα βιβλία, με σταγόνες μελάνι / και με σταυρούς, στις πεδιάδες).

Ο Δον Άτα συνέγραψε και εφτά βιβλία. Ένα παράθεμα από το El canto del viento (Το τραγούδι του ανέμου):

«Siempre he pensado que nada es mejor que viajar a caballo, pues el camino se compone de infinitas llegadas. Se llega a un cruce, a una flor, a un árbol, a la sombra de la nube sobre la arena del camino; se llega al arroyo, al tope de la sierra, a la piedra extraña. Pareciera que el camino va inventando sorpresas para goce del alma del viajero».
----------
«Πάντα σκεφτόμουν ότι τίποτα δεν είναι καλύτερο από το ταξίδι με άλογο, γιατί ο δρόμος αποτελείται από ατέλειωτες συναντήσεις. Συναντάς ένα σταυροδρόμι, ένα λουλούδι, ένα δέντρο, τη σκιά του σύννεφου πάνω από την άμμο του δρόμου· συναντάς ένα ρυάκι, τον βουνήσιο τυφλοπόντικα, την παράξενη πέτρα. Σαν ο δρόμος να επινοεί εκπλήξεις για να τέρψει την ψυχή του ταξιδιώτη».

Είχα την τύχη να δω τον Δον Άτα στα ογδονταφεύγα του, το 1989, στο Κατράκειο της Νίκαιας. Με τη σαν λαξεμένη σε βράχο μορφή, το παλιομοδίτικο ντύσιμό του –μαύρο κοστούμι, λουστρίνια και παπιγιόν– και, όπως πάντα, μόνο με την κιθάρα του, έπαιξε μέχρι η βραδυνή ψύχρα να του παγώσει τα δάχτυλα και να τον αναγκάσει να σταματήσει. Η όλη ατμόσφαιρα είχε κάτι από αποχαιρετισμό, όπως σε ένα τραγούδι του:

Yo quiero un caballo negro
y unas espuelas de plata,
para alcanzar a la vida
que se me escapa.

Yo quiero un lazo trenzado,
mezcla de toro y guanaco,
para enlazar a esos sueños
que se fugaron.

Yo quiero un poncho que tenga
el color de los caminos
para envolverme en la noche
de mi destino.

Caballo, espuelas y lazo,
pienso que no han de servir.
Ya ni el poncho me hace falta.
Voy a dormir.
----------
Θέλω ένα μαύρο άλογο
και ασημένια σπιρούνια,
για να φτάσω τη ζωή
που μου ξεφεύγει.

Θέλω ένα γερό λάσο
φτιαγμένο από ταύρο και γουανάκο,
για να πιάσω αυτά τα όνειρα
που έφυγαν.

Θέλω ένα πόντσο που να έχει
το χρώμα των δρόμων
για να αναμιχθώ με τη νύχτα
του πεπρωμένου μου.

Άλογο, σπηρούνια και λάσο,
σκέφτομαι ότι δεν χρησιμεύουν.
Τώρα ούτε το πόντσο μου λείπει.
Πηγαίνω να κοιμηθώ.
(Yo quiero un caballo negro)

Σε λιγότερο από τρία χρόνια από τότε, πέρασε στην αιωνιότητα.

Οι ήχοι από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού με συναρπάζουν από την παιδική μου ηλικία. Τέρπομαι εξίσου όταν ακούω, ανάλογα με τη διάθεση της στιγμής, τις παραγουανές άρπες, τα περουβιάνικα τσαράνγκος και τους βολιβιάνικους αυλούς από τους αμέτρητους Λος Τάδε, τα νοσταλγικά τάνγκος του Κάρλος Γαρδέλ, τα λυρικά και μαζί ρωμαλέα μπολέρος του Χαβιέρ Σολίς, το τζαζ μπαντονεόν του Άστορ Πιατσόλα, και πλήθος λιγότερο γνωστών ισπανόφωνων καλλιτεχνών, όπως τη «βασίλισσα του μερένγκε», δομινικανή Μίλλυ Κεσάδα, τον αξέχαστο «polaco», αργεντίνο Ρομπέρτο Γκοϊενέτσε, ή την πορτορικανή Λουσεσίτα. Ξεχωριστή θέση στις προτιμήσεις μου είχαν και έχουν οι μπαλλάντες του Αταουάλπα Γιουπάνκι. Όχι σπάνια, διαλέγω στην τύχη έναν από τους είκοσι περίπου σύμπυκνους δίσκους του που έχω και τον αφήνω να παίζει από την αρχή μέχρι το τέλος. Τότε, τον φαντάζομαι να τριποδίζει στις ουράνιες πάμπας με το αγαπημένο του κανελλί άλογο:

Oscuro lazo de niebla
Te pialó junto al barranco.
¿Cómo fue que no lo viste?
¿Qué estrella estabas buscando?

Si como dicen algunos
Hay cielos pa'l buen caballo,
Por ahí andará mi flete
Galopando, galopando.
----------
Σκοτεινό λάσο από ομίχλη
σε παγίδευσε κοντά στο φαράγγι.
Πώς και δεν το είδες;
Ποιο αστέρι έψαχνες;

Αν όπως λένε κάποιοι
υπάρχουν ουρανοί για τα καλά άλογα,
εκεί θα πορεύεται το φαρί μου
καλπάζοντας, καλπάζοντας.
(El alazán)

Άλλες φορές τον φαντάζομαι να βαδίζει στον δρόμο του ίντιο, όπως στο πρώτο τραγούδι που έγραψε:

Caminito del indio, sendero coya sembra'o de piedras.
Caminito del indio, que junta el valle con las estrellas.

Caminito que anduvo de sur a norte mi raza vieja,
antes que en la montaña la Pachamama se ensombreciera.

Cantando en el cerro, llorando en el río,
se agranda en la noche lo pena del indio.
----------
Δρόμος του ίντιο, μονοπάτι των κόγια (**) σπαρμένο με πέτρες.
Δρόμος του ίντιο, που ενώνει την κοιλάδα με τ΄ αστέρια.

Δρόμος που περπάτησε από τον νότο στο βορρά η αρχαία μου φυλή,
πριν στο βουνό η Πατσαμάμα (***) σκοτεινιάσει.

Με το τραγούδι στον λόφο, με το κλάμα στο ποτάμι,
μεγαλώνει τη νύχτα ο καημός του ίντιο.
(Camino del indio)

(**) κόγια (kolla ή colla) : ιθαγενής λαός της βόρειας Χιλής και της βορειοανατολικής Αργεντινής.
(***) Πατσαμάμα : Γη-Μητέρα, η ύψιστη θεότητα των ιθαγενών λαών των κεντρικών Άνδεων και της Νότιας Αμερικής.

Για το τέλος, μερικοί στίχοι του από το El payador perseguido (Ο καταδιωγμένος τραγουδιστής· για την ακρίβεια, payador είναι κάτι ειδικότερο : λαϊκός τραγουδιστής που, με συνοδεία κιθάρας και συνήθως σε αντίστιξη με άλλον, αυτοσχεδιάζει έμμετρες απαγγελίες σε διάφορα θέματα):

Y aunque me quiten la vida
o engrillen mi libertad
y aunque chamusquen quizá
mi guitarra en los fogones,
han de vivir mis canciones
en el alma de los demás.
----------
Και ακόμα και αν μου αφαιρέσουν τη ζωή
ή φυλακίσουν την ελευθερία μου
και ακόμα και αν μου καψαλίσουν ίσως
την κιθάρα μου στη θράκα,
θα ζουν τα τραγούδια μου
στην ψυχή των άλλων.